De lessen van Epe
W.A. Wagenaar, VARA TV MAGAZINE 34, 2002, 61
De Eper incestzaak deed in 1994 veel stof opwaaien. Professor Wagenaar, specialist op waarnemings- en geheugenproblemen, blikt terug op zijn betrokkenheid bij een van de rechtszaken die volgde: 'Alles wat controleerbaar was in de verhalen, bleek niet te kloppen.'
In de drie Eper rechtszaken die volgden op het relaas van Yolanda, ging het om zeer ernstige beschuldigingen: seksueel misbruik van de aangeefster Yolanda en haar kinderen, zware mishandeling, onvrijwillige abortus, moord op zeer jonge baby's, alles veelvuldig gepleegd en meestal in een soort rituele setting. De bewijzen waren afkomstig uit de verklaringen van Yolanda zelf, en van enkele zogenaamde bekentenissen die niet veel meer voorstelden dan de gefabriceerde bekentenissen in de Puttense moordzaak. Dat alles is uitvoerig in de media besproken.
Minder bekend is dat er in de ernstigste zaak, de beschuldigingen van moord op Yolanda's baby's, vrijspraak volgde. Uit medische gegevens bleek dat Yolanda in de betreffende periodes onmogelijk zwanger kon zijn geweest. Zij had de kinderen dus niet gebaard, en deze waren dus ook niet vermoord. De gruwelijke verhalen over de satanische rituelen waarbij haar kinderen in stukjes werden gesneden en opgegeten door ouders, echtgenoot, en wie er ook maar trek in had, waren ziekelijke fantasieën. En dat roept meteen de vraag op hoe de rechters dan op grond van andere verhalen van Yolanda toch veroordelingen konden uitspreken. Dat zal wel een raadsel blijven, want alles, maar dan ook alles wat controleerbaar was in die verhalen bleek niet te kloppen. Steeds werden de verhalen aangepast, en uitgebreid. Yolanda fabriceerde zelfs vervalste dagboeken om haar verhalen te onderbouwen, die dan op suggestie van de politie nog eens werden veranderd om het nog mooier te maken. Nieuwsfeiten uit de krant drongen in Yolanda's fantasieën door, zonder dat de politie, de officier van justitie of de rechters argwanend werden. Zij hadden kennelijk geen idee hoever een ziekelijke fantasie kan gaan.
Ziekelijk fantaseren is een psychologische aandoening waarmee wij weinig in contact komen. Onze samenleving berust op vertrouwen in de onderlinge communicatie, en meestal wordt dat vertrouwen niet beschaamd. Hoe extremer de fantasie, hoe minder wij veronderstellen dat het om verzinsels gaat., zuiver en alleen omdat wij niet denken dat je zoiets kan verzinnen. Het verwarrende bij ziekelijk fantaseren is ook dat het niet gepaard gaat met een aantasting van de intelligentie: Yolanda kwam juist steeds als wonderbaarlijk evenwichtig en verstandig over. De rechters hadden natuurlijk Yolanda als getuige moeten diskwalificeren, nadat eenmaal was gebleken hoe weinig van haar verhalen klopte. Maar de ernst van de beschuldigingen, het indrukwekkende optreden van Yolanda, en de druk van de media, maakten dat bijna ondenkbaar. En dus werd een aantal eenvoudige verdachten veroordeeld voor misdrijven die zij eenvoudigweg niet begaan kónden hebben. Een herziening, zoals bij de Puttense moordzaak, is er nooit geweest. Wel heeft een internationaal team van strafrechtgeleerden zich over de Eper zaken gebogen; de conclusie was dat er van de rechtspraak weinig had gedeugd.
Justitie heeft er wel van geleerd. De advocaat-generaal die verantwoordelijk was voor de vervolging van Yolanda, heeft een commissie voorgezeten die onderzoek deed naar gevallen van ritueel seksueel misbruik in Nederland. De conclusie was dat geen enkele zaak bevestigd kon worden; het ging steeds om een ziekelijke fantasie. Daarna heeft het Openbaar Ministerie zich over twee andere problemen gebogen: herinneringen van vóór het derde levensjaar (soms zelfs van voor de geboorte of uit een vorig leven) en zogenaamde hervonden herinneringen. Dat zijn herinneringen aan seksueel misbruik die vele jaren na het misdrijf ineens opkomen. Of misschien niet helemaal ineens: vaak speelt een vorm van suggestieve psychotherapie daarbij een belangrijke rol. De vraag is of je hervonden herinneringen en herinneringen van voor het derde levensjaar wel als wettig bewijs kan gebruiken. Het antwoord is niet helemaal negatief. Maar de procureur-generaal in Den Haag heeft een richtlijn laten uitgaan dat zaken over ritueel misbruik, over herinneringen voor het derde levensjaar, en over hervonden herinneringen, door een speciale expertisegroep bekeken moet worden. De expertisegroep functioneert nu twee jaar. Uit de jaarverslagen blijkt dat er tientallen zaken zijn bekeken, waaronder Epe-achtige zaken. In veel gevallen liet de nuchter analyse zien dat de zaken niet geschikt waren voor strafrechtelijke vervolging.
Wij zijn dus na Epe een aardig eind gevorderd. Maar af en toe tuint er toch iemand in, dat is niet te voorkomen. Een politiecorps, officier, rechtbank, ja zelfs een gerechtshof. Ook de media hebben er een handje van om met een zaak op de loop te gaan. Ik herinner aan de zaak waarvoor de NCRV een schadevergoeding moest betalen. In die uitzending draaide het ook om hervonden herinneringen. Het aantal onverantwoorde rechtszaken is echter door de inschakeling van de expertisegroep gedaald. Die extra bescherming is uniek in de wereld.