Het misbruik van Annemarie

Ellen de Visser, De Volkskrant 3 juli 2001

Verbijsterd keek de familie Kok naar een NCRV-documentaire waarin wordt geïmpliceerd dat dochter Annemarie seksueel is misbruikt door gezinsleden: 'Ik ben moeder van vijf kinderen.' Broer Rob deed aangifte wegens smaad. Binnenkort wordt duidelijk of programmamaker Thom Verheul en de NCRV zich voor de rechter moeten verantwoorden. Annemarie: 'Ik heb een keer helemaal voor mezelf gekozen.'

De ellende begon in 1992, zegt de familie van Annemarie, met brieven over het liefdeloze gezin waarin ze was opgegroeid. Ze had allerlei onbegrepen lichamelijke klachten, bezocht een reeks therapeuten, waarna de aantijgingen steeds ernstiger werden. Ze zei dat ze was misbruikt. Eerst beschuldigde ze alleen haar vader, later ook twee broers.

Het contact werd verbroken, de zaak bleef rusten. Totdat broer Sjaak vorig jaar op een juli-avond een programma-aankondiging op de tv hoorde en de stem van zijn zus herkende. Hij belde de hele familie, die om elf uur 's avonds verbijsterd keek naar een NCRV-documentaire over verborgen moeders. Naar Annemarie die zei: 'Ik wil vertellen dat ik moeder ben van vijf kinderen.'

Programmamaker Thom Verheul was met Annemarie Kok in contact gekomen via een therapiegroep van de Fiom. Hij trok een jaar met haar op en liet haar uiteindelijk vertellen over haar 'wandeling door de hel'. Ze keerden terug naar het West-Friese Grootebroek, waar Annemarie tussen haar 12de en haar 16de vier keer zwanger zou zijn geraakt, een keer van een tweeling. Drie zouden er zijn vermoord, een verkocht en een was niet levensvatbaar. De enige nog levende zoon zou nu 23 zijn.

Landelijke opschudding was het gevolg. De NCRV werd in de media uitgeroepen tot 'omroep van het onfatsoen'. In de eerste aflevering van het tweeluik vertelt domineesdochter Jacqueline dat ze twee keer zwanger raakte van haar vader. Haar familie stapte naar de rechter voor schadevergoeding: Jacqueline is naar hun zeggen een notoire fantast.

Ook de familie Kok trok ten strijde; broer Rob, een van de beschuldigden, voorop. Hij zocht contact met de Alkmaarse advocaat C. Veraart, gespecialiseerd in valse aangiften van zedenzaken. Op 17 augustus 2000 deed hij namens de hele familie aangifte van smaad tegen de NCRV en tegen zijn zus.

De officier van justitie twijfelde aanvankelijk aan de haalbaarheid van de zaak omdat in de uitzending geen namen van daders worden genoemd. Onbegrijpelijk, oordeelt Veraart. 'Als op tv een paar moorden ter sprake komen, moet het OM toch meteen een onderzoek instellen.'

De videoband van aflevering 1, die Rob wist te bemachtigen, zette de zaak op scherp. Aan het einde volgt een vooraankondiging van Annemarie's verhaal: 'Een jonge vrouw die door haar vader zwanger is gemaakt en het kind op zijn verzoek moest doden.'

Vader Kok overleed vijf jaar geleden. Zijn 76-jarige vrouw deed daarom op 1 mei van dit jaar opnieuw aangifte van smaad, namens haar overleden echtgenoot. 'Wat ze over mij zeggen, kan me niet schelen', zegt ze, 'maar dat ze hem belasteren, kan ik niet over mijn kant laten gaan.' Binnenkort wordt duidelijk of Verheul en de NCRV zich ook in deze zaak voor de rechter moeten verantwoorden.

Rechercheur Mooij bezocht moeder Kok in haar serviceflat in Bovenkarspel waar ze hem vertelde over de onbezorgde jeugd van haar jongste dochter. Nooit verzuimd van het Martinuscollege, altijd vriendinnen mee naar huis, na school een leuke baan in de drogisterij. Toen ze verkering kreeg met Kees en naar Friesland verhuisde, kwam haar vader regelmatig een paar dagen langs om te klussen.

'Kun jij begrijpen', vraagt ze, 'dat hoe het echt was, dat ze dat allemaal kwijt is?'

Annemarie (38) is de schaamte voorbij, zegt ze in de tuin voor haar huis op het Friese platteland. De film die ze vorig jaar maakte, heeft haar de vrijheid gebracht: 'Ik heb een keer helemaal voor mezelf gekozen.'

Jarenlang leidde ze een opgesplitst leven, zegt ze. Een aangepast kind, dat schreeuwde om aandacht. 'Wat heb ik me geschaamd tijdens de biologieles. Het zweet liep in straaltjes langs mijn lichaam. Ik heb me jarenlang zo vies gevoeld.' Pas in Friesland werd ze zo ziek dat ze nauwelijks meer kon lopen. 'Ik ging over al mijn grenzen heen.' Haar man Kees: 'Had ik toen maar geweten wat ik nu weet. Ze was intens benauwd om zwanger te raken.'

Ze kreeg herbelevingen die zo heftig waren, zegt ze, dat haar lichaam reageerde alsof ze zwanger was: haar borsten werden groter, ze kreeg naweeën. Therapie bleek hard nodig. 'Bij elk stukje dat ik onder ogen zag, ging het beter met me.'

Een film over haar leven zag ze aanvankelijk niet zitten. Totdat ze besefte dat het misbruik haar altijd had belet dingen te doen die ze wilde. 'Ik wilde weer een volwaardig leven leiden. En het taboe doorbreken. Zwangerschap na misbruik bestáát.'

Dat de uitzending zo'n commotie zou veroorzaken, had ze niet voorzien. Ze moest in de krant lezen dat haar familie aangifte tegen haar had gedaan. Het verhoor bij de recherche was 'overweldigend'. De namen van de daders wilde ze ook daar niet noemen: 'Daar gaat het mij niet om.' En dus, zegt ze, werd alles uit de kast gehaald om haar eronder te krijgen. 'Ik moest kiezen: vertellen wie mij had misbruikt of zeggen dat niemand uit het gezin mij had misbruikt. Na anderhalf uur ben ik opgestapt.'

Ze zegt: 'Ik eis van niemand dat ze me geloven, maar als ik ga ontkennen, doe ik mezelf en mijn kinderen tekort. Dan ben ik weer net zo ver als tien jaar geleden.'

Iemand moet Annemarie over opa hebben verteld. Ruim dertig jaar lang wisten haar ouders het familiegeheim voor de rest van het gezin te bewaren. Opa rommelde met kinderen. Twee van zijn zoons, onder wie de vader van Annemarie, gaven hem aan bij de politie. Opa werd op 77-jarige leeftijd gecastreerd. Hij overleed zeven jaar later, Annemarie was toen 3.

Haar moeder herinnert zich de middag aan de keukentafel toen het geheim moest worden prijsgegeven. Annemarie begon over haar grootvader, haar ouders vertelden, waarop zij zei: 'Ik ben ook slachtoffer van opa.' Opa zou haar op haar 2de hebben betast en haar vader had zijn hoofd omgedraaid. 'Zo is het begonnen', verzucht haar moeder.

Haar familie spreekt over hervonden herinneringen, fictieve herinneringen aan misbruik die onder invloed van psychotherapie worden 'hervonden'. Het waarheidsgehalte van dergelijke verhalen is zeer dubieus. Annemarie weerspreekt dat haar iets is aangepraat: 'Ik heb altijd geweten wat er is gebeurd, maar ik heb het heel lang verdrongen. Mijn lichaam was het bewijs; bij iedere aanraking verstarde ik, of kreeg ik een spontane herbeleving.'

Een keer hadden haar ouders op verzoek van Annemarie een gesprek met een van haar therapeuten. 'We kwamen er helemaal ondersteboven van terug', zegt haar moeder. Het gesprek werd op band opgenomen, advocaat Veraart heeft het uitgetikte verslag alvast bij de eventuele processtukken gevoegd. De psychotherapeut vertelde de verbouwereerde ouders dat Annemarie 'haar waarheid' sprak. Opa was een kindermisbruiker, en 'de kans dat iets wordt doorgegeven, is heel groot'. Annemarie, zei hij ook, heeft geen belang bij fantaseren.

De therapeut wil vanwege zijn beroepsgeheim niet reageren op vragen over zijn voormalige cliënte. 'Of bij Annemarie sprake was van zwangerschappen en kindermoord, daar wil ik buiten blijven. Maar de emoties die ik heb gezien, waren echt. Lichaamstaal liegt niet voor mij. Daaraan valt af te lezen of iemand traumatische gebeurtenissen heeft meegemaakt. Ik ben zelfs weleens gevraagd om te beoordelen of een verdachte daadwerkelijk incest had gepleegd.'

De uitlatingen van haar therapeut hebben haar familie ervan overtuigd dat Annemarie vooral slachtoffer is. Haar moeder: 'Zij denkt dat alles haar echt is overkomen, dat er ergens nog een kind van haar rondloopt. Dat is toch verschrikkelijk!' Vervolging van Annemarie heeft voor haar geen prioriteit. 'Als ik mijn hart uitspreek heb ik het liever niet.'

Maar de NCRV, als boodschapper van de leugen, moet boeten, zegt advocaat Veraart. De omroep weigert commentaar. De Werkgroep Fictieve Herinneringen, een groep van 250 ouders wier kinderen na het volgen van therapie met misbruikbeschuldigen zijn gekomen, schreef de NCRV een brief op poten. Voorzitter Brink reageerde met de mededeling dat de beweringen van de geïnterviewden voldoende waren geverifieerd, onder meer bij de Fiom en het Clara Wichmann Instituut. Bij navraag laten beide instellingen weten alleen algemene informatie over het onderwerp te hebben verstrekt en verder niet aan de documentaire te hebben meegewerkt.

In het getuigenverhoor in de zaak van domineesdochter Jacqueline liet Brink weten dat het journalistieke principe van hoor en wederhoor voor de documentaire niet van toepassing was. 'In dit soort zaken wordt altijd wat door de een wordt gezegd door de ander ontkend.' De NCRV wilde aandacht vragen, zei hij, voor het probleem van incestervaringen. 'De tegenpartij heeft niet begrepen wat de NCRV met de documentaire heeft gewild. De tegenpartij ging het te veel om de kwestie wel waar of niet waar. Zoiets is voor een ander programma, Hart van Nederland of zo. Ook in deze uitzending is een waarheid uitgezonden, namelijk de waarheid van de beleving van deze mevrouw.'

Annemarie heeft een beeld gemaakt ter nagedachtenis aan haar kinderen. Symbool van haar moederschap en teken van herwonnen vrijheid. Het gaat weer goed met haar, zegt ze. 'Er zijn nog altijd dagen dat ik de wereld niet zo hoef, maar mijn leven draait niet meer alleen om mijn verleden.'

Haar zus Marijke heeft na het zien van de documentaire een emotionele brief opgesteld. 'Niemand in haar omgeving heeft ooit gemerkt dat ze zwanger was. Wel vier keer? Ze kon gewoon haar school afmaken? Leefde vrolijk verder?' Haar ouders waren nuchtere West-Friezen, schrijft ze. 'Niet van die knuffelaars met grote woorden als ik hou van je, maar hun liefde voor ons gezin kon je in alles voelen.'

De brief was bedoeld voor haar zus. Ze heeft hem nooit gepost. Onlangs las ze een West-Friese spreuk: 'n leugen wordt enkel waarhoid as 'n aar 'm gelouft. 'Annemarie', schrijft ze, 'jouw waarheid is niet mijn waarheid. Hopelijk kom je ooit nog tot inzicht dat alles een grote leugen is, maar dan is er al heel veel stuk gemaakt.'

Laatst, op een regenachtige zondag, heeft moeder Kok alle oude fotoalbums weer eens bekeken. Foto's van haar 40-jarige trouwdag, Annemarie deed mee aan de revue: 'Toen wist ze dat allemaal nog niet.' Het onderwerp is nooit meer uit haar gedachten, slapen zonder medicijnen lukt al een jaar niet meer.

'De ontkenning van toen gaat gewoon door', constateert Annemarie. Haar moeder zegt: 'Ik ben bang dat het nooit meer goedkomt.'